Horyzont Europa – Plan Równości Płci (Gender Equality Plans) jako kryterium kwalifikowalności projektów

Założenia Strategii Komisji Europejskiej na rzecz równości płci na lata 2020–2025 kładą nacisk na większe i bardziej kompleksowe zaangażowanie KE w promowanie idei równości we wszystkich politykach UE. Celem tych działań jest pogłębienie otwartości społecznej na różnorodność, niwelowanie stereotypów i uprzedzeń oraz edukowanie społeczności akademickich na temat korzyści wynikających z równouprawnienia w społeczeństwie.

Nawiązując do celów Strategii program ramowy dotyczący badań naukowych i innowacji Horyzont Europa (2021-2027) również nadaje priorytet kwestii równości płci w nauce, wprowadzając bardziej szczegółowe przepisy w tym obszarze.

Celem programu Horyzont Europa jest dalszy rozwój europejskiego systemu badań naukowych i innowacji w kierunku równości płci we wszystkich projektach badawczych i tym samym stworzenie inkluzywnego środowiska pracy oraz równego dostępu do finansowania badań naukowych.

KE określiła podstawowe wymagania dotyczące równości płci na trzech powiązanych ze sobą płaszczyznach:

1. Jednym z najważniejszych założeń jest zwiększenie równości płci, w związku z tym należy dążyć do równej reprezentacji kobiet i mężczyzn w zespołach badawczych, radach doradczych, grupach eksperckich itp. Jest to w tej chwili kryterium rankingowe.
2. Włączenie wymiaru płci i różnorodności do badań naukowych stanowi dodatkowe kryterium. W konkursach w ramach programu Horyzont Europa aspekt ten wpisuje się w priorytet doskonałości naukowej.
3. Każda jednostka składająca wniosek projektowy musi posiadać Plan Równości Płci (Gender Equality Plan, GEP) - od 2022 roku jest to kryterium kwalifikowalności.

W programie Horyzont Europa określone środki finansowe zostaną przeznaczone na: 

• badania naukowe uwzględniające perspektywę płci społeczno-kulturowej i podejście intersekcjonale, w szczególności w ramach klastra 2 Kultura, kreatywność i społeczeństwo integracyjne;
• opracowanie inkluzywnych polityk równości płci stanowiących część nowego Europejskiego Obszaru Badawczego;
• wzmacnianie pozycji innowatorek, w szczególności poprzez działania zaplanowane w filarze III programu „Innowacyjna Europa” i Europejską Radę ds. Innowacji (EIC).

Zalecenia programu Horyzont Europa odnośnie do Planu Równości Płci:

1. GEP powinien być oficjalnym, zaakceptowanym przez władze uczelni, publicznie dostępnym dokumentem, określającym najważniejsze założenia polityki równościowej, szczegółowe działania, plan ich wdrażania i osoby/jednostki odpowiedzialne za przebieg procesu implementacji oraz środki przeznaczone na osiągnięcie wyznaczonych celów.  
2. Uczelnia powinna zapewnić zasoby ludzkie i finansowe na realizację zadań zaplanowanych w GEP, np. powołując pełnomocników/pełnomocniczki ds. równości lub tworząc zespoły lub jednostki zajmujące się równym traktowaniem składające się zarówno z kadry administracyjnej, jak i naukowo-dydaktycznej.
3.  Każda instytucja powinna gromadzić, monitorować i analizować dane z podziałem na płeć i inne ważne zmienne (np. wiek, narodowość, niepełnosprawność, sytuację rodzinną itp.) w odniesieniu do wszystkich grup pracowniczych.  Dane te mają służyć zbadaniu poziomu równouprawnienia w uczelni, a GEP powinien uwzględniać wskaźniki odpowiadające realizacji celów i zadań, bieżącą ocenę postępów oraz roczne raporty z wyników analizy danych.
4. GEP powinien uwzględniać działania szkoleniowe, warsztatowe i rozwojowe mające na celu poszerzenie wiedzy na temat nierówności, dyskryminacji ze względu na płeć, czy nieuświadomionych uprzedzeń, jak również rozwijanie umiejętności reagowania na uprzedzenia i zachowania niepożądane oraz budowania inkluzywnego środowiska pracy. Inicjatywy podnoszące świadomość mogą mieć różną formę: rozpowszechnianie materiałów informacyjnych, kampanie edukacyjne (internetowe i stacjonarne), warsztaty tematyczne, grupy dyskusyjne, webinary, czy szkolenia skierowane do różnych grup pracowniczych.  

Według rekomendacji Komisji Europejskiej, zadania i działania w GEP należy zaplanować uwzględniając następujące obszary tematyczne w odniesieniu do równości płci:

• rekrutacja, zatrudnienie i rozwoju kariery zawodowej,
• stanowiska kierownicze i procesy decyzyjne,
• kwestia płci i różnorodności jako przedmiot badań i edukacji,
• uprzedzenia i stereotypy związane z płcią, seksizm i molestowanie seksualne,
• równowaga między życiem zawodowym a prywatnym i kultura organizacyjna instytucji.

GEP w Uniwersytecie Łódzkim (Plan na rzecz równych szans) został opracowany według powyższych wytycznych i zgodnie wymogami Komisji Europejskiej w ramach projektu RESET: Redesigning Equality and Scientific Excellence Together (Horyzont 2020, 2021-2024).

Pierwszy Gender Equality Plan został przyjęty 28 czerwca 2022 r., natomiast 10 stycznia 2025 r. UŁ wprowadził drugą, zaktualizowaną i rozszerzoną edycję Planu na lata 2025-2027. Zgodnie z jego założeniami Uniwersytet Łódzki będzie wspierać, monitorować i inicjować działania promujące równość płci oraz budowanie inkluzywnego miejsca pracy. Jego celem jest również analiza wpływu podejmowanych aktywności na społeczność akademicką i jej otoczenie.

Działania zaplanowane w ramach GEP są wieloaspektowe i skierowane do wszystkich członkiń i członków społeczności Uniwersytetu Łódzkiego – niezależnie od zajmowanego stanowiska, rodzaju umowy czy charakteru wykonywanej pracy, w tym także do osób studiujących oraz doktoryzujących się. Mają na celu poprawę warunków pracy i tym samym satysfakcji z pracy, ułatwienie dostępu do działań rozwojowych (np. szkoleń), zwrócenie uwagi na grupy nieuprzywilejowane w uczelni, jak również usprawnienie mechanizmów reagowania na wszelkie przejawy dyskryminacji i efektywnego im przeciwdziałania.

W Polsce ukazał się właśnie raport Plany równości płci w instytucjach naukowych w Polsce. Analiza stanu wdrażania przygotowany Ośrodek Przetwarzania Informacji - Państwowy Instytut Badawczy (OPI PIB) na zlecenie Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Najważniejszym celem tej publikacji jest „pozyskanie wiedzy o podejmowanych w ramach Planów Równości Płci działaniach. Zebrane dane przyczyniają się w pierwszej kolejności do wzbogacenia bazy dowodowo-analitycznej wspierającej opracowanie i realizację polityki naukowej państwa oraz dialog MNiSW z podmiotami systemu szkolnictwa wyższego i nauki w zakresie polityki równości płci” (s. 6).

SHE FIGURES

„Talent nie ma płci, ale możliwości zbyt często ją mają. Raport She Figures to sygnał ostrzegawczy; kobiety napędzają postęp w edukacji, ale wciąż napotykają zbyt wiele barier w badaniach, innowacjach i dostępie do stanowisk kierowniczych. Musimy to zmienić — nie tylko dlatego, że jest to sprawiedliwe, ale dlatego, że przyszłość Europy od tego zależy. Prawdziwie konkurencyjna i innowacyjna Europa to taka, w której każdy umysł, niezależnie od płci, ma szansę się rozwijać” jak powiedziała Jekaterina Zachariewa , Komisarz UE ds. startupów, badań naukowych i innowacji.

Raport She Figures 2024, wydawany corocznie przez Komisję Europejską, to apel o działania na rzecz równości w nauce, podkreślający, że sektor badań i innowacji w Europie nadal zdominowany jest przez mężczyzn. Znajdują się w nim dane dotyczące uczestnictwa kobiet w europejskich badaniach naukowych, które dostarczają wiedzy na temat udziału kobiet w zespołach badawczych i innowacyjnych odkryciach naukowych oraz kształtowania się kariery zawodowej. Raport zawiera także liczne analizy przypadków (np. na temat znaczenia Gender Equality Plans w niwelowaniu nierówności i przeciwdziałaniu dyskryminacji ze względu na płeć w nauce) oraz rekomendacje odnośnie do mechanizmów i procesów, które wspierają ten proces (np. dostęp do działań rozwojowych nastawionych na gender mainstreaming i intersekcjonalność).

Raport podsumowuje przykładową ścieżkę kariery zarówno kobiet, jak i mężczyzn - od ukończenia studiów doktoranckich do wejścia na rynek pracy i awansu na stanowiska kierownicze czy decyzyjne w środowisku akademickim. Ponadto analizuje warunki pracy oraz wyniki badań z uwzględnieniem perspektywy płci.

Raport ten, publikowany od 2003 roku, dostarcza aktualnych, porównywalnych, ogólnoeuropejskich danych na temat udziału kobiet i mężczyzn w badaniach naukowych na różnych etapach kariery zawodowej.

Najważniejsze wnioski z 2024 roku:

• Obecnie tylko 34%. naukowców w UE to kobiety.
• Aż 98% europejskich publikacji nie uwzględniona aspektu płci.
• Kobiety stanowią zaledwie 9% wynalazców.
• Tylko 16% zespołów wieloautorskich jest zrównoważonych pod względem płci.
• Autorstwo publikacji naukowych w przypadku kobiet spada z 48% na wczesnym etapie kariery badawczej na 36% na dalszym etapie pracy naukowej.

W projekcie RESET wypracowano narzędzie GIA (Gender Impact Assessment – Ocena wpływu płci), które może być przydatne naukowczyniom i naukowcom w planowaniu badań z uwzględnieniem perspektywy płci i różnorodności. Wiele projektów naukowo-badawczych finansowanych przez Komisję Europejską wypracowuje podobne narzędzia, np. Yellow Window, EQUAL4EUROPE, GARCIA, jak również robią to uczelnie, np. Uppsala Universitet (Finlandia) czy Trinity College w Dublinie (Irlandia).